L'ancienne Bobo en fetishen

Ik knijp mijn ogen fijn om geen last te hebben van het stof dat in mijn ogen waait, en voel mijn keel gort droog worden. Ik zit achterop een brommertje en we rijden door de stad Bobo. De weg ernaartoe gaat grotendeels bergafwaarts en om benzine te besparen zet hij de brommer uit en rollen we naar beneden. Iedereen die het zich kan veroorloven heeft een brommer, hét vervoersmiddel na de benenwagen en de fiets. Hele families verplaatsen zich per brommer: vader, moeder en twee kids is geen uitzondering. Een brommer kost ongeveer 1000 euro en een gemiddeld maandsalaris hier is slechts zo'n 75 euro dus eigenaar van een brommer zijn is hier toch al behoorlijk van stand. Ik zit achterop het brommertje van Jacques, de Franse verbastering van de naam Zakaria, en mijn gids voor vandaag. We beginnen in de Grande Mosque van Bobo, een uit leem vervaardigde moskee in de zogenaamde Sudanese bouwstijl. Ik krijg een tourtje en uitleg van de zoon van de plaatselijke imam, en naar eigen zeggen nakomelingen van de Sudanese stichter van de moskee. De moskee is totaal anders dan wat ik gewend ben uit Noord Afrika en het Midden Oosten. Het is sober, staat op 48 lemem pilaren van een meter dik waardoor het donker en weinig ruimtelijk oogt. Aan de buitenkant steken houten balken aan alle kanten uit, een soort permanente steigers voor het vijfjaarlijks onderhoud aan deze moskee. Op de minaret pronkt een struisvogel ei dat uit Saoedie Arabie is geimporteerd: die moet de constructie kracht geven en zegent als het ware de moskee.

Ik heb nog steeds niet echt begrepen wat de islam hier eigenlijk doet. Mensen zijn van oorsprong allemaal animisten: traditionele Afrikaanse godsdiensten. Dit is erg gebaseerd op het offeren aan de voorouders, maskerdansen, voodoo, etc. Met de kolonisatie is daar een segment katholicisme bijgekomen, her en der vervangen door Pentecoast, en klaarblijkelijk via de Sudanezen dus de Islam. Werkelijk elk dorp heeft een moskee, wat overigens niet de traditionele moskee zoals hierboven beschreven betreft, maar een betonnen Arabisch moskeetje gefinancierd door het Midden Oosten. De kleinste dorpjes bezitten over zo'n mini moskeetje, vaak in felle kleuren beschilderd. Geen water, maar wel een moskee. Maar daarmee is het animisme niet verdwenen: iedereen is hier nog animist, moslim zijn is vaak meer iets 'erbij'. Daar komen hele bijzondere combinaties van. De maraboets, plaatselijke heiligen, zijn in theorie iets wat de islam niet toestaat, maar hier zijn dat lokale machthebbers met enorm veel tovenarij waar iedereen in gelooft en iedereen zich naar schikt. Waar maraboets in bijvoorbeeld Marokko vooral in het volkse geloof nog vereerd worden als ze al dood zijn, hebben ze hier juist al enorm veel waarde wanneer ze nog leven. Een verhaal over een maraboet die chief van het dorp is geworden:

'Twee mannen wilden allebei chief worden, en waren op weg naar een beleg met alle dorpsoudsten om te stemmen wie de nieuwe chief zou worden. De ene kandidaat was de lokale maraboet, en op weg naar de bijeenkomst haalde hij zijn opposant in. Toen hij ter plaatse kwam, zat zijn opposant er echter al temidden van zijn gezelschap! (een wonder) De maraboet had met magie de omgeving heel mooi gemaakt: groen, schoon, rustig, en hij schonk het gezelschap drank uit een kan in, waar geen bodem in leek te zitten. Hij kon eindeloos door blijven schenken met dezelfde kan. Uiteindelijk kwamen de mannen tot overeenstemming dat de maraboet de nieuwe chief zou worden, en toen zijn opposant terug naar huis ging, stierf hij diezelfde avond nog. De maraboet is nu al ruim 20 jaar de dorpschief.' Dit verhaal werd me verteld, niet als een sprookje of legende, maar als een historische waarheid waar men oprecht in gelooft en die de magische krachten van de maraboet bewijst.

Terug naar Bobo: na de Grande Mosque word ik rondgeleid door 'Ancienne Bobo': het vroegere Bobo. Het is een toonbeeld van primitiviteit, armoede en extreme vuiligheid. Het is traditioneel verdeeld in 4 buurten/kwartieren: de animisten, de moslims, de griots (muzikanten) en de forgerons (metaalbewerkers). Elke buurt heeft een chief, en daarboven staat de chief de village. Zij hebben vooral een juridische functie: ze bemiddelen en lossen problemen op tussen de bewoners. Ze krijge geen financiele middelen van de staat dus erg veel andere beslissingen kunnen ze ook niet nemen. De dorpsoudsten en de chiefs komen samen om te vergaderen in een speciaal huisje: ik mag het van binnen bekijken. Als ze vergaderen mag niemand daar echter in de buurt komen. In het lemen huisje staan twee fetishen: dit is een aangewezen plek waar men een kip offert als orakel (om iets te voorspellen) of om iets te verzoeken. De kip wordt dan geslacht en het bloed wordt op de fetish gesmeerd en met pek en veren besmeurd. In de 'vergaderzaal' van de dorpsoudsten is zo'n fetish gemaakt voor getrouwde mannen: een getrouwde man moet na een jaar zijn hand in het gat van de lemen constructie steken, en de kip wordt dan geslacht en uitgesmeerd over het leem. Als hij trouw is geweest, behoudt hij zijn hand, zo niet dan raakt hij zijn hand kwijt. Ik zeg lachen tegen de gids: 'Dus alle mannen zijn hier trouw??' waarop hij serieus zegt: 'de getrouwde wel ja.' Aha. Overigens betekent trouw hier niet hetzelfde als monogaam: meerdere vrouwen hebben is hier heel normaal en toegestaan voor de meeste clans.

Een bepaald deel van de buurt is niet toegankelijk voor de chief: dit zijn namelijk de graftombes van voorgaande chiefs. Die worden dag en nacht bewaakt door animistische families. De chief, wanneer hij ingewijd wordt, bezoekt de tombe en daar wordt zijn hoofd geschoren en offert hij een kip. Als hij daarna levend de tombe verlaat, dient hij er niet meer terug te keren tenzij het als dode is.

Dan het kwartier van de griots: dit zijn muzikanten die verantwoordelijk zijn voor de maskerdansen bij rituele feesten. Zij worden de rest van het jaar onderhouden door de andere groepen in de samenleving, ze gaan bijvoorbeeld niet hun eigen groenten verbouwen. De maskers worden door de oudere mannen gemaakt van hout, en de jongeren maken muziekinstrumenten zoals djembés en balafons. Een griot mag tot 4 vrouwen trouwen: die slapen beneden met de kinderen en de man slaapt boven op het dak. Later zal de gids me vertellen dat, voordat hij gids werd, hij een vriend die djembéles aan buitenlanders geeft hielp en toen zelf ook djembé leerde spelen. Hij stuitte op hevige woede van zijn vader, want 'zij waren geen griots' en dus mocht hij geen djembé spelen.

Van de griots naar de forgerons: zij bewerken metaal en ijzer. Ze beheersen het vuur, en ze hebben dan ook een uitzonderingspositie. Ze maken traditioneel messen, olielampjes, rinkelende assescoires voor de muzikanten, maar onder invloed van toerisme zijn ze zich meer en meer toe gaan leggen op de moderne bronskunst. De 4 groepen leven samen in een buurt, maar er wordt onderling niet getrouwd. En zoals je ouders leven, zo leef jij ook. Je kan niet even kiezen om maar iets heel anders te gaan doen.

In de namiddag gaan we naar Dafra: het meer van de heilige vissen. Met het brommertje rijden we behoorlijk ver landinwaarts en daarna is het nog zeker een half uur lopen waarbij een steile afdaling langs een rotswand. Daar diep beneden, ontspringt een riviertje wat na 8 km ook door Bobo stroomt. Het hele riviertje is vergeven van enórme meervallen, tot wel 1,5 meter groot. Het verhaal luidt dat een bekende maraboet op een dag met zijn 2 zoons de natuur in trok. Aangekomen bij het meertje, bleek het meertje opgedroogd. Hij stuurde zijn zoons terug naar het dorp om water te gaan halen, en ging zelf bidden dat er weer water zou zijn. Toen hij klaar was met zijn gebed, spleet de rots open en ontsprong er een rivier. De plaats waar deze rivier ontspringt is tot op de dag van vandaag heilig en de meervallen die erin zwemmen ook. Mensen komen naar deze plek om een offer te maken: ze hebben bijvoorbeeld een wens (om te trouwen of om zwanger te raken) en offeren dan een kip waarvan ze de ingewanden aan de meervallen voeren. Als de meervallen toehappen, zal het gebed verhoord worden. Als ze er geen brood van lusten, dan gaat het feest niet door. Wanneer een wens wordt gerealiseerd, komt de familie nog eens terug op een schaap te offeren waarvan de ingewanden opnieuw aan de meervallen gevoerd worden. We betreden de plek blootsvoets: dat moet. Alles zit onder de veren en over alle takken hangen schapenhuiden. Het is een bizar gezicht. De plek op zich is prachtig: groen, verkoelend en kalm. Een beetje jungle-achtig. Er zijn aardig wat mensen bezig beesten te offeren en te voeren aan de vissen. Ze tuimelen met honderden over elkaar heen om een stukje te pakken te krijgen. Dit fetishisme is niet uniek voor de animisten: mensen van alle geloven doen eraan mee. Hoewel er in Bobo ook wel tegenstanders schijnen te zijn van dit soort volksgeloof.

Burkina Faso is echter vergeven van dit soort verhalen en magie, want ik heb sinds ik hier ben al de meest ongelooflijke verhalen gehoord!